تدوین «کتابشناسی رسانه» به کوشش دو پژوهشگر جوان نظرآبادی

اشاره: در سال 1388 مقاله «محاوره اینترنتی و تاثیر آن در فرهنگ عمومی» را در وبلاگ دوست گرامی آقای احمد پیشگاه زاده - کارشناس فناوری اطلاعات - خواندم.  با مطالعه آن مقاله آگاهی یافتم که ایشان از سرمایه های فرهنگی شهرستان نظرآباد است. پژوهشگری جوان که قواعد عرصه پژوهش را به خوبی می شناسد و به کار می بندد. آن مقاله خواندنی در شماره هفتم فصلنامه «نامه پژوهش فرهنگی» چاپ شده است. اخیرا" مطلع شدم که آقای پیشگاه زاده با همکاری خانم زهرا نظری، «کتابشناسی رسانه» را تدوین کرده است. آن کتاب ارزشمند، فهرست موضوعی 6000 کتاب، پایان نامه و مقاله حوزه رسانه است که آخرین مراحل آماده سازی برای چاپ را می گذراند. این موفقیت علمی را به ایشان شادباش عرض می کنم. بنده در سال 1383 «کتابشناسی ساوجبلاغ» را تدوین کردم. از این زاویه، گمان کنم تا حدودی درک می کنم که مولفان کوشای «کتابشناسی رسانه» چه رنجی کشیده اند تا این اثر ماندگار متولد شود. دست مریزاد.

احمد پیشگاه زاده درباره ویژگی های کتابشناسی رسانه می نویسد: «مقدمه این کتاب توسط پروفسور حمید مولانا اندیشمند و نظریه پرداز حوزه رسانه و ارتباطات نگاشته شده است. برای فهرست نویسی و نمایه سازی موضوعی این کتاب مجموعاً یک تیم همکار سه نفره - لیلا محمدپور، الناز بختیاری، مرضیه بم - حضور داشته اند. برنامه نویسی نرم افزار همراه کتاب را علی اصغر علیمردانی بر عهده داشته است. همچنین نگین صادقی و الهه صادقی زحمت تایپ و حروفچینی این اثر را در بیش از 750 صفحه متحمل شده اند. این کتاب که تدوین آن از سال 1387 آغاز شده است، در اواخر زمستان 1389 توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر خواهد شد.»

* * * * * *

بخشی از مقدمه پروفسور حمید مولانا بر «کتابشناسی رسانه»

«توسعه و گسترش و نمو هر رشته علمی با جامعه‌شناسی آن رشته رابطه مستقیم دارد. کتابشناسی یک رشته علمی، نمونه‌ای از جامعه‌شناسی آن رشته به شمار می‌رود. جمع‌آوری و تنظیم و طبقه‌بندی منابع و مأخذ یک حوزه علمی و حرفه‌ای اولین قدم در شناسایی کیفیت و کمیت آثار و ادبیات آن موضوع می‌باشد و ما را با نویسندگان و محققان یک رشته آسنا می‌سازد.

کتاب حاضر یک کوشش با ارزش و شایسته و یک تحقیق اولیه در کتابشاسی و مأخذ رشته رسانه در ایران است. و جامع‌ترین اثری است که در این مورد تا امروز منتشر می‌شود. تاریخ رسانه‌های جمعی به معنی امروزی که شامل مطبوعات، رادیو، تلویزیون و وشایل اطلاع‌رسانی الکترونیکی باشد، تقریباً یک تاریخ نسبتاً کوتاه دارد و تاریخ ادبیات آن نیز کوتاه‌تر بوده و در حقیقت از آغاز انقلاب مشروطه شروع می‌شود. ولی رشد و نمو تحقیق و تفحص درباره رسانه‌ها، هم از جنبه تاریخی و توصیفی و هم از بعد تحلیلی و حرفه‌ای با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با گسترش فناوری اطلاعاتی و ارتباطی و رسانه‌ای در چند دهه اخیر آمیخته می‌باشد.

تا انقلاب اسلامی ایران ادبیات مربوط به رسانه های جمعی در ایران بسیار محدود بود. مثلاً اولین جزوه که در ایران راجع به روزنامه‌نگاری و مطبوعات منتشر شد به قلم اچ. ل. رابینو کنسول انگلستان در رشت بود. این جزوه در 29صفحه تحت عنوان «صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است» در چاپخانه عروه‌الوثقی در سال 1911میلادی چاپ شد. مقدمه این جزوه را که از چند صفحه تجاوز نمی کند، محمدرضا پسر اسماعیل رشتی نوشته است و رابینو در صفحه‌های بعد اسم و شرح خیلی مختصری از 243روزنامه فارسی که تا آن‌روز در ایران و خارج چاپ شده بود به ترتیب الفبا ذکر کرده است.

در 1914میلادی پروفسور ادوارد براون مستشرق انگلیسی از دانشگاه کمبریج که مدتها نیز در ایران زندگی کرد، کتابی تحت عنوان «مطبوعات و شعر در ایران نو» منتشر می‌کند. او در این کتاب پس از چند صفحه مختصر که راجع به فن چاپ و شروع روزنامه‌نگاری در ایران نوشته، قسمت اعظم مطالعات خود را به ذکر نام نشریه، نام مدیر و سردبیر و نویسندگان و محل چاپ 371 روزنامه و مجله فارسی اختصاص داده است.

قسمت مهمی از مطالعات پروفسور براون راجع به مطبوعات ایران در حقیقت ترجمه و نتیجه تحقیقات دانشمند ایرانی میرزا محمد علی‌خان تربیت تبریزی است. محمدعلی خان تربیت تحقیقات خوبی درباره فن چاپ و روزنامه‌های دوره مشروطه انجام داده بود ولی موفق به چاپ نوشته‌های خود نشده بود و فقط به اهتمام براون بود که نوشته‌های او به صورت مرتبی در کتاب «مطبوعات و شعر در ایران نو» منتشر گردید. تا پایان جنگ دوم بین‌المللی نوشته‌های رابینو و براون تنها تاریخچه و ادبیت قابل توجه‌‌ای درباره نقش رسانه‌های جمعی جدید و مدرن در ایران بود و غیر از چند مقاله‌ای که سیدحسن تقی‌زاده و همکاران او در مجله کاوه چاپ برلین در دهه 1920میلادی در مورد مطبوعات و روزنامه‌نگاری ایران منتشر کرده بودند، آثار قابل توجهی در مورد رسانه‌ها در ایران منتشر نگردید. کامل‌ترین لیست روزنامه‌ها و مجلات ایران از (عصر امیرکبیر تا آغاز جنگ بین‌المللی دوم) توسط محمد صدرهاشمی بین سال‌های 1327 تا 1333 هجری شمسی (مطابق با 1948 تا 1953 میلادی) در اصفهان منتشر شد. کتاب صدر هاشمی در حقیقت راهنمای خوبی برای مطبوعات ایران است که به‌صورت الفبایی تنظیم شده است. در دهه 1340شمسی آگاهی‌های جدید از نقش رسانه‌ها در سطح ملی و بین‌المللی باعث انتشار چندین اثر نو درباره مطبوعات و به‌ طور کلی رسانه‌های جمعی در ایران گردید.

در سال 1342شمسی مطابق با 1963میلادی مطالعات و تحقیقات اینجانب درباره سیر ارتباطات جمعی در ایران مرا به انگلستان کشید و موفق شدم دو نسخه اصلی روزنامه «کاغذ اخبار» را که میرزا صالح شیرازی در سال 1253هجری قمری مطابق با 1837میلادی در زمان محمدشاه قاجار در تهران منتشر می‌کرد در موزه بریتانیا در لندن کشف کنم. در آبان‌ماه 1342 مقامات موزه بریتانیا اجازه عکس‌برداری و انتشار این دو نسخه اصلی را برای من صادر کردند و عکس متن کامل دو شماره را برای اولین بار به تهران آوردم. تا آن موقع تصور می‌رفت که اولین روزنامه ایران، روزنامه وقایع الاتفاقیه است که به تاریخ 5ربیع الثانی 1267هجری مطابق با 7 فوریه 1851میلادی تحت نظر موسس آن روزنامه به میرزا تقی‌خان امیرکبیر نخست‌وزیر ناصرالدین شاه قاجار شروع به انتشار کرد. مشف نسخه‌های اصلی روزنامه «کاغذ اخبار» تاریخ مطبوعات ایران را 4 سال تغییر داد. کتاب سیر ارتباطات اجتماعی در ایران، توسط اینجانب پس از سال‌ها تعویق در دوره سلطنت پهلوی، بالاخره در آستانه انقلاب اسلامی ایران در سال 1358 در تهران منتشر گردید. این مجلد اولین تاریخ جامع اجتماعی و سیاسی مطبوعات و رسانه‌های ایران از زمان معرفی صنعت چاپ در ایران تا توسعه رسانه‌های جمعی در اغاز سلطنت پهلوی می‌باشد. مطالعات و آثار نویسندگان و محققین دیگر در این دهه و سال‌های بعد، مثل دکتر محمداسماعیل رضوانی، مسعود برزین، محیط طباطبائی و دیگران راه را برای توسعه و گسترش ادبیات مربوط به رسانه‌های جمعی در ایران باز و هموار نمود.

امروز صدها کتاب و جزوه و مقاله و پایان‌نامه در موضوعات مختلف رسانه در ایران موجود است که خود شاخص بارز و نشانه روشن از علاقه عموم و بویژه پژوهشگران به این رشته از علوم انسانی و اجتماعی بوده و دریچه‌ای برای درک تحولات بنیادین در جامعه ایران می‌باشد. در خصوص اهمیت و جایگاه کتابشناسی و مقوله مدیریت اطلاعات در چکیده این اثر مطالبی بیان شده است و نیازی به تکرار آن نمی‌بینم اما در خصوص این کتابشناسی خاص و موضوع رسانه، توجه به سه نکته ضروری به نظر می‌رسد.

 اول اینکه تدوین کتابشناسی رسانه امری بسیار مشکل و البته ضروری است، چنانکه این مقوله آنچنان با مفاهیم پایه علم ارتباطات درهم آمیخته که تفکیک موضوع رسانه از عناوین و موضوعات مقالات و کتاب‌ها و پایان نامه‌هایی که به حوزه ارتباطات میان فردی و نظایر آن می پردازند بسیار مشکل می‌باشد. این بدان معناست که پدیدآورندگان با کوشش فراوان موفق شده‌اند تا اثری سودمند را در حوزه رسانه شامل بیش از 6000 مدخل از میان ده‌ها هزار موضوع مرتبط با علم ارتباطات استخراج نمایند و در قالب کتابشناسی رسانه منعکس نمایند.

دوم اینکه رسانه‌ها با توجه به نقشی که در جامعه و مسیر زندگی ایفا می‌کنند، همواره به عنوان یکی از ارکان اساسی جامعه محسوب می‌شوند و توجه ویژه‌ای را می طلبند. این کتابشناسی راهنمای بسیار مفیدی در نوع گردش عقاید و آراء و اطلاعات در جامعه به اصطلاح مدرن امروزی ما می‌باشد. بحث سوم ویژگی مطالب و موضوعات منتشر شده از سوی رسانه‌ها در بازه‌های زمانی گوناگون است. مطالعه موضوعات و مطالب منتشر شده از سوی رسانه‌ها در دوره‌های مختلف و نحوه انعکاس رویدادها از موارد مهمی است که اندیشمندان بایستی به وسیله بهره‌گیری از روش‌های کتابشناسی در خصوص آن‌ها مطالعه نموده و مشخص نمایند که این رویکرد و جهت گیری بر چه اساسی و چگونه شکل گرفته است. توجه به این نکته که رسانه‌ها در شکل‌گیری برخی از مسائل بین‌المللی نقش دارند و اینکه مثلاً در فلان دوره چگونه رسانه‌ها می توانستند در کنترل یا دامن زدن به یک رویداد در منطقه‌ای خاص دخالت داشته باشند از نکاتی است که توجه به این کتابشناسی را پر رنگ‌تر می‌کند.

اگر به نکات اشاره شده در بالا توجه کنیم در می‌یابیم که کتابشناسی رسانه به عنوان اثری سودمند برای مطالعه رسانه‌ها در جامعه ایرانی برای همه اقشار مرتبط با حوزه رسانه از دانشجویان و اساتید گرفته تا متولیان امر رسانه، ابزاری ضروری و حیاتی است. فقدان این کتابشناسی در طول سال‌ها همواره مشهود بوده است و همت گردآورندگان در جمع‌آوری و نمایه‌سازی این آثار خاص در حوزه رسانه و موضوعات ذیل آن از میان حدود پنجاه‌هزار عنوان موجود در حوزه ارتباطات ستودنی است. حمید مولانا. آذر 1389. http://pishgah.blogfa.com